Thom Holterman

Volken zonder staat

Antropologie en libertaire leerstukken

In de loop van de geschiedenis hebben de mensen diverse samenlevingsvormen ontwikkeld. De staat, zoals wij die kennen, is hiervan slechts één van de mogelijkheden. Op dit moment is de wereld opgedeeld in staten en is het moeilijk het idee dat er gezag en staat moeten bestaan los te laten. Maar ook vandaag de dag bestaan er nog volken zonder staat, dat wil zeggen heerschappijvrije samenlevingen, in vele delen van de wereld. Deze niet-hiërarchische samenlevingen zijn geen primitieve voorstadia van de staat. De mensen in deze samenlevingen maken bewust de keuze machtsvorming en gezag af te wijzen. Antropologische studies laten zien dat zij wel degelijk regels ingesteld hebben en een vorm van rechtspraak kennen. Deze rechtspraakis echter gericht op verzoening in plaats van op vergelding. Ze kennen geen instantie met een geweldsmonopolie om die regels en rechtsuitspraken dwingend op te leggen zoals dat in westerse samenlevingen gebeurt.
Inzicht in hoe volken zonder staat leven kan een prikkel zijn voor herbezinning over de autoritaire staatsvorm waar wij mee te maken hebben, ook als dit inzicht niet direct toepasbaar is in onze westelijke samenleving.

Aan de hand van Das Recht als Hort der Anarchie. Gesellschaften ohne Herrschaft und Staat, (Recht als bolwerk van anarchie. Samenlevingen zonder heerschappij en staat) van Hermann Amborn analyseert Thom Holterman hoe mensen in niet-hiërarchische samenlevingen leven en deze in stand houden. Zo is ook zonder geweldsmonopolie maatschappelijk handelen, rechtszekerheid en binnenlandse vrede mogelijk. Het eigen recht krijgt daarbij een sleutelpositie. Het vormt een garantie, een bolwerk. Als je naar bestaande en functionerende ‘volken zonder staat’ kijkt, lijkt de fixatie op statelijkheid kortzichtig en bedenkelijk. Statelijkheid is immers geen garantie voor binnenlandse vrede en buitenlandse zekerheid.
Hoe worden door gezamenlijk communicatief handelen, door allen gedragen oplossingen bereikt en hoe worden genomen besluiten zonder geweldstoepassing geaccepteerd? Dat hangt samen met elementen als: heerschappijvrije gezindheid, het streven naar autonome vormen van associatie en het afwijzen van centraal gezag.

De bekende etnoloog Pierre Clastres zegt naar aanleiding van zijn onderzoek onder indianen in Zuid Amerika:
‘Wat zijn dat, primitieve samenlevingen? Het zijn de samenlevingen zonder staat. Wanneer we het hebben over samenlevingen zonder staat, dan betekent dit dat er ook samenlevingen zijn met staat. … ik vraag me dan af waarom die samenlevingen geen staat hebben. Het blijkt dan dat die samenlevingen de staat weigeren, omdat ze tegen de staat zijn. De afwezigheid van de staat in primitieve samenlevingen is dus geen gebrek. Het is niet omdat zij in de kinderfase van de mensheid zitten of omdat zij onvolledig of niet groot genoeg zijn, of nog niet volwassenen zijn. Zij weigeren gewoon de staat … gedefinieerd als machtsrelatie.’
En; de primitieve economie is van nature een compleet andere: ‘Als de primitieve mens geen winst maakt met zijn activiteit, dan is dat niet omdat hij niet weet hoe hij dat moet doen, maar omdat hij het niet wil.’

Kelderuitgeverij

> fragment